عین القضاه همدانی

از erfan
پرش به ناوبری پرش به جستجو

از شاگردان احمد غزالی است. به لحاظ آثاری که از ایشان باقی مانده است، شخصیت مهمی محسوب می‌شود. صبغه کارش فلسفه است اما در عین حال عرفان را قبول کرده است. کتاب تمهیدات و زبده الحقائق از او می‌باشد. ایشان هم مانند شیخ اشراق به شهادت رسیده است. [۱]

نام او عبداله و نام پدرش محمد است؛ البته در هیچ یک از آثارش به نام خود اشاره ای نکرده , بلکه خود را قاضی یا عین القضات نامیده است. کنیه ی او «ابوالمعالی» و لقبش «عین القضات» است؛ اما از تاریخ و چگونگی این عنوان که به او داده شده و همچنین اشتغال وی به شغل قضاوت, هیچ گونه اطلاعی در دست نیست.

زادگاه او همدان بوده , در آجا اقامت داشته و پدرش نیز در همانجا به دنیا آمده است . شهرت او به « میانجی » به سبب نسبتی است که جدش بدان مشهور بوده است ؛ زیرا اجداد او اهل میانه بوده اند . البته وی در نوشته های خود به نسبت « میانجی » اشره نکرده , بلکه خویشتن را « همدانی » خوانده است .

زمان تولد او را به احتمال قوی , می توان سال چهار صد و نود و دو هجری قمری دانست و با توجه به اینکه شهادت وی , در سال 525هجری قمری اتفاق افتاده و در آن هنگام سی و سه سال داشته است ؛ پس تاریخ ولادت او , همان تاریخ مذکور است .

تقریباً همه ی تذکره ها او را عبداله پسر محمد خوانده اند , هر چند وی در دو جا در تمهیدات , خود را محمد نامیده است : « شیخ ما یک روز نماز می کرد و به وقت نیت می گفت : کافر شدم و زنار بر خود بستم «الله اکبر» چون از نماز فارغ شد , گفت : ای محمد تو هنوز به میانه ی عبودیت نرسیده ای , به پردة آن نور سیاه که پرده دار « فَبِعِزَّتِکَ لَاُغوِینهم اجمعین » تو را راه ندادند , باش تا آن جا رسی»

«وقتی پیرم گفت – قدس الله روحه – که : ای محمد هفتصد بار مصطفی (ص) را دیده ام و پنداشته بودم که او را می بینم , امروز معلوم شد که خود را دیده بودم .»

در برخی منابع به کنیه ی ابوالفضایل با عبارت : « ابوالفضایل عبدالله بن محمد المیانجی » معروف است .« میانجی » یا « المیانجی » منسوب به میانه , نسبتی است که تقریباً بیشتر منابع به او داده اند. عین القضات به هر نامی که منسوب باشد , در تمهیدات خود را « قاضی همدان » می خواند : « زنهار تا پنداری که قاضی می گوید که : « کفر » نیک است و اسلام, چنان نیست. حاشا و کلا مدح کفر نمی گویم...»

در چند جا نیز خویش را عین القضات می داند : « کامل الدوله والدین نبشته بود گفت که : در شهر می گویند که عین القضات , دعوی خدائی می کند و به قتل من فتوا می دهند . ای دوست ! اگر از تو نیز فتوا خواهند , تو نیز فتوا می ده .»

استاد , دوست و شیخ عین القضات , احمد غزالی , نیز در نامه ای که برای وی می نویسد , او را به صراحت عین القضات می خواند...

در خصوص مذهب و روش عین القضات, توجه کمتری شده است و شاید نمونه ی سخنان به ظاهر کفر آمیزی که در گفته های او و « حلاج » و ... وجود داشت , بهانه ای برای متهم کردن او بود و این حقیقتی که بزرگان تصوف , در دل داشته اند , و دشواری بیان آن کلمات و منافی بودن آن با مصلحت روزگار , باعث شده است تا سرانجام جان بر سر این کار بگذارند .

«سبکی» او را از شافعیان شمرده , و از نوشته های وی نیز می توان این مطلب را فهمید . مردم عادی و اهل ظاهر و مخالفان , او را به بی دینی و حلولی بودن , و دعوی نبوت و الوهیت , متهم کرده اند که این نیز برخاسته از سخنان خود اوست :

«آخر شنیده ای که هر که با کافران نشیند , کافر شود ؟ اگر صحبت من تو را هیچ اثری نکردی , جز آنکه اگر چه حلولی معنوی نباشی , باری حلولی مجازی باش ؛ چه گویی ! آنها که مرا بی دین می دانند , و تو بر دین من می باشی ! چه می گویی ؟تو نیز بی دین نباشی , ایشان را معذور دار «قُل الله ثُمَّ ذَرهُم».

و آنجا که شرح ارکان پنج گانه ی اسلامی ( شهادت , نماز , زکات , صوم , حج ) می دهد , همه جا و همه چیز را قبله می داند و نماز را به صبح و شب اختصاص نمی دهد . بنابراین می گوید:

«دریغا از دست راهزنان روزگار , عالمان با جهل , طفلان نارسیده , که این را از نمط و حساب حلول شمرند ؛ جانم فدای خاک قدم چنین حلولی باد!»

از آنچه پیداست و به چشم می خورد , گمان می رود که به ظواهر شریعت نیز چندان توجه و اعتنایی نمی کرده و برای رسیدن به وحدت و یگانگی , طاعت و معصیت را یکی می دانسته است و شاید که همین سخنان شطح گونه ی او , مرگی زود رس و شهادتی آنچنانی را برایش به ارمغان آورده است.

در کوی خرابات چه درویش و چه شاه در راه یگانگی چه طاعت چه گناه

بر کنگره عرش چه خورشید و چه ماه رخسار قلندری چه روشن چه سیاه

در این باره , همچنین در تمهید دهم _ که بحث در خصوص اصل و حقیقت آسمان و زمین است و اینکه اصل این حقیقت , نور حضرت محمد (ص) و ابلیس است _ به برداشته شدن قلم امر و تکلیف از آدمی سخن می گوید و امر و تکلیف را متعلق به قالب می داند , که اگر کسی از صفات بشری پاک شد , دیگر تکلیف نیز از او ساقط می شود .

به علم کلام علاقه فراوانی داشت و همین شدت علاقه و اشتیاق , او را کمک کرد تا اینکه در سن بیست و یک سالگی کتابی در علم کلام نوشت که شامل بحث دقیقی درباره ی «بعث» و «نبوت» بود _ اگر چه این علم نتوانست او را سیراب کند و حتی سرگردانتر نیز گردانید _ این فراگیری علم کلام و آشقتگی ذهنی او , باعث بر هم زدن اساس اندیشه مذهبی او شده بود و پریشانی و سرگشتگی را برایش به دنبال داشت و سرانجام خود را از آن مهلکه رهانید .

عین القضات درباره ی « ابلیس » عقایدی دارد و در آثارخویش به ویژه « تمهیدات » و « نامه ها » _ ولو به ظاهر _ از او دفاع می کند و در تمهید نهم و دهم از « تمهیدات » این عقاید را بیشتر بیان می دارد , و در نامه ی یازدهم , که به دوستی عزیز می فرستد , چنین بیان می دارد :

«جوانمردا ! اگر « وَ کلَّمَ الله موسی تَکلیماً » کمال است , پس ابلیس را از این کمال هست . تو چه دانی که ابلیس کیست؟ آنجا که ابلیس هست , تو را راه نیست؛ اگر وقتی برسی , نقش سراپرده ی او این است:

هم جور کشم بتا و هم بستیزم با مهر تو مهر دگری نامیزم

جانی دارم که بار عشق توکشد تا در سر کار تو شود,نگریزم

این شیوه ی تفکر او , بدون شک , ریشه در اندیشه های مرادو پیر و مصاحب وی (احمد غزالی) دارد که او لقب « سیّد الموحدین » را به ابلیس داده بود , و گفته بود : « شیطان گرچه ملعون و سرافکنده شد , ولی باز هم در فداکاری و از خود گذشتگی , سرور عاشقان بود .»

البته توجه و نگرش به ابلیس که در آثار عین القضات , نمود بیشتری دارد , در آثار کسانی چون « احمد غزالی » , « میبدی » و . . . نیز به چشم می خورد .

قاضی همدان , راه رسیدن به مطلوب را عشق و معشوق پرستی , و آزاد بودن از هر حد و قیدی دانسته و بدین سبب , بیانات او از حدود فهم عامه تجاوز کرده و مظنة اتهام گردیده است.

نسبت به سماع روی خوش داشته و گاهی _ آنگونه که خود ذکر می کند _ « احمد غزالی » نیز به قصد شرکت در مجالس سماع و رقص متصوفه , از قزوین به همدان سفر می کرده است ؛ عین القضات این مطلب را در « تمهیدات » اینگونه می نویسد :

«دانم که شنیده باشی این حکایت : شبی من و پدرم و جماعتی از ائمه ی شهر ما , حاضر بودیم , در خانه مقدم صوفی ؛ رقص می کردیم و ابوسعید ترمذی , بیتکی می گفت:پدرم در بنگریست , پس گفت : خواجه امام « احمد غزالی » را دیدم که با ما رقص می کرد , و لباس او چنین و چنان بود و نشان می داد».

آثار عین القضات همدانی

1- زبده الحقایق: کتابی است فلسفی که راجع به حقیقت ذات خدا و صفات او و حقیقت نبوت و روز رستاخیز و احوال روح پیش از حلول در بدن و بعد از مفارقت آن , نوشته شده است.

2 - مکتوبات : مجموعة نامه هایی است که به مریدان خود نوشته است که تعداد آنها کاملاً معلوم نیست . یک نسخة خطی این کتاب در یکی از کتابخانه های استانبول شامل 127 مکتوب است و در نسخه ای دیگر 67 مکتوب و در سایر نسخه ها تعداد مکتوبات بین این دو رقم ذکر شده است . مطالب مکتوبات اغلب مربوط به مسائل فلسفی مانند واجب و ممکن و حادث و... و اصول عرفانی مانند عشق و فنا و سلوک و شرح احادیث و آیات قرآنی است .

در مکتوبات از مطالب فلسفی و سیر و سلوک , مفصل تر و عمیق تر از تمهیدات بحث شده و نیز اطلاعاتی دربارة زندگی شخصی عین القضات به دست می دهد. این نامه ها بین سالهای 517 تا 525 نوشته شده است .

3 - تمهیدات : در این کتاب تنها از عرفان محض گفتگو شده است . وی تجارب روحی خود را برای وصول به محبوب و فنا در معشوق بیان می نماید . از تقسیم بندی این کتاب به ده تمهید روشن می شود که وی قصد تألیف کتابی داشته است ؛ ولی وسعت مطالب او را بر آن داشته تا رووس مطالب را بیان دارد . این کتاب در سال 521 تدوین گردیده است .

4 - شکوی الغریب: رساله ای است به زبان عربی که عین القضات در سی و سه سالگی هنگامی که در زندان بغداد اسیر بوده برای دفاع از خود نوشته است .

5 - شرح کلمات قصار باباطاهر : این کتاب که به زبان عربی نوشته شده , در حقیقت فرهنگ ساده ای از لغات و اصطلاحات متصوفه می باشد و در تفسیر لغات به معنی ظاهری اکتفا شده است.

آثار فارسی عین القضات , به جز رساله لوایح , به نثر مرسل و ساده بوده و در حقیقت , به زبان محاورة آن عصر تحریر یافته است و اصولاً شیفتگی و سوختگی عین القضات و عدم توجه وی به عبارات و الفاظ , نوشته های اورا از هر تکلفی دور ساخته است . در آثار وی تصنعات و تکلفات منشیانه دیده نمی شود و در تجزیه و تحلیل مطالب , غامض ترین مسائل و رموز عرفان را غالباً همانند دیگر عارفان , با مثالی ساده و روشن بیان می دارد.

اشعار عین القضات اغلب , رباعی بوده , به مقدار کمی نیز قصیده و غزل است که عموماً در خلال نثر و برای تکمیل معنی و مفهوم آن به کار رفته است .

عزیز الدین از مستوفیان سلاجقه با عین القضات، دوستی کامل داشت؛ از سوی دیگر عزیز الدین به دشمنی با ابوالقاسم درگزینی وزیر سلطان محمود بن محمود و سلطان سنجر برخاست.

وزیر اخیر که بسیاری از رجال و بزرگان علم را به حیله و تزویر نابود کرده و خود نیز در پایان به پاداش اعمال زشت خویش به دار کشیده شد، نقشه قتل عین القضات را طرح کرد و با دسته‌ای از عوام الناس- که حسودان و بدخواهان عین القضات بودند- توطئه چید و محضری ترتیب داد و وی را به کفر و دعوی الوهیت متهم کرد و فقها نیز به قتل این جوان دانشمند فتوی دادند، پس وی را مقید به بغداد فرستادند.

قاضی، مدتی در بغداد زندانی بود و در همین زندان رساله معروف «شکوی الغریب عن الاوطان الی علماء البلدان» را به زبان عربی، خطاب به علمای عصر نوشت و در آن که مشحون از نکات عرفانی و فلسفی است، اتهاماتی را که به وی نسبت داده بودند، رد کرد و به برخی شبهات نیز پاسخ گفت. وی را از بغداد، مجددا به همدان بازگردانیدند و در شب ۷ جمادی الآخر ۵۲۵ ق، برابر با ۵۰۹ ش، بر در مدرسه‌ای که ظاهرا محل تدریس او بود، بر دار کردند و سپس جسدش را با نفت و بوریا آتش زدند.

منابع

  • احوال و آثار عین القضات , رحیم فرمنش , انتشارات مولا , چاپ تهران 1360
  • از همدان تا صلیب , مصطفی عالی پور , انتشارات تیرگان , چاپ اول , تهران 1380
  • برگزیده آثار عین القضات همدانی , م.کاظم کهدویی و یداله شکیبا فر , انتشارات حانه کتاب یزد , چاپ اول 1373
  • تاریخ ادبیات در ایران , ذبیح اله صفا , انتشارات فردوس , چاپ دهم , تهران 1369
  • تاریخ سلسله ی سلجوقی ( زبده النصره و نخبه العصره ) , فتح بن علی بنداری اصفهانی , ترجمه ی م.حسین جلیلی , انتشارات بنیاد فرهنگ ایران , چاپ [؟] 1356
  • تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی , سعید نفیسی , ج1 و2 , انتشارات فروغی , چاپ دوم , 1363
  • تمهیدات , عین القضات همدانی , به تصحیح عفیف عسیران , انتشارات منوچهری , چاپ ششم , تهران 1381
  • جستجو در تصوف ایران , عبدالحسین زرین کوب , انتشارات امیر کبیر , چاپ پنجم , تهران 1376
  • دفاعیات ( ترجمه شکوی الغریب ) , عین القضات همدانی , ترجمه قاسم انصاری , انتشارات منوچهری , دی 1360
  • راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق , محمد بن علی بن سلیمان راوندی , تصحیح محمد اقبال , انتشارات امیرکبیر , چاپ دوم , تهران 1364
  • زبده الحقایق , عین القضات همدانی , تصحیح عفیف عسیران , نشر دانشگاه تهران ( بی تا )
  • عین القضات و استادان او , نصراله پورجوادی , انتشارات اساطیر , چاپ اول , تهران 1374
  • ققنوس در باران , احمد شاملو , انتشارات نیل , چاپ [؟] , تهران 1345
  • مجموعه آثار فارسی , احمد غزالی , به اهتمام احمد مجاهد , مؤسسه انتشارات وچاپ دانشگاه تهران , تیر 1358
  • معجم البلدان , شهاب الدین ابی عبداله یاقوت بن عبداله الحموی الرومی البغدادی , تصحیح م.امین خانجی , طبع بمطبعه السعاده بجوار دیوان محافظه مصر لصاحبها محمد اسماعیل , ج 2 و8 , چاپ اول
  • نامه ها , ج 1 , عین القضات همدانی , انتشارات منوچهری زوار , چاپ دوم , 1362
  • نامه ها , ج 2 , عین اقضات همدانی , نشر بنیاد فرهنگ ایران , به اهتمام علی نقی منزوی و عفیف عسیران , چاپ [؟] , ( بی تا )
  • نامه ها , ج 3 , عین القضات همدانی , تصحیح علی نقی منزوی , انتشارات اساطیر , چاپ اول , 1377
  • نزهه الارواح و روضه الافراح (تاریخ حکما ) , ترجمه مقصود علی نبریزی , شرکت انتشارات علمی و فرهنگی , چاپ اول , 1365
  • نفحات الانس , عبدالحمن بن محمد جامی , تصحیح مهدی توحیدی پور , نشر کتاب فروشی سعدی , چاپ دوم , زمستان 136
  • هفته نامه ی هکمتانه , نشریه ی داخلی , شماره ی 3 , اسفند 1369
  • روزنامه ی محراب , سال پنجم , شماره ی 113 , اردیبهشت 1371
  • مجله وحید , شماره ششم , سال ششم , خرداد ماه 1348 , شماره مسلسل 66 , صاحب امتیاز و مدیر مسؤول سیف اله وحیدنیا

پانویس

  1. یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)