شیخ اوحدی اصفهانی (مراغه‌ای)

از erfan
پرش به ناوبری پرش به جستجو

از اصحاب شیخ اوحدالدین کرمانی است، دیوانی دارد به نام جام جم که بر وزن و اسلوب حدیقه شیخ سنایی است. و چون او را در مراغه تبریز دفن کرده‌اند به او اوحدی مراغه‌ای نیز گفته‌اند. [۱]

اوحَدی مَراغِه‌ای، اوحدالدین‌ [۲]، فرزند حسین‌ اصفهانی‌، از سخنوران‌ و عارفان‌ سده ۸ق‌ است.

تولد او را برپایه یکی‌ از ابیات‌ جام‌ جم‌، حدود سال‌ ۶۷۳ق‌/۱۲۷۴م‌، تخمین‌ زده‌اند. [۳] درباره اصل‌ و زادگاه‌ اوحدی، دو نظر متفاوت‌ ابراز شده‌ است‌: بسیاری اصل‌ او را از مراغه‌ دانسته‌اند و گفته‌اند که‌ بیشتر عمر خود را در اصفهان‌ گذرانده‌ است، [۴] اما نفیسی‌ [۵] با عنایت‌ به‌ برخی‌ از سروده‌های اوحدی، زادگاهش‌ را اصفهان‌ دانسته‌ که‌ بعدها مقیم‌ مراغه‌ شده‌ است‌. اگر گفته نفیسی‌ را که‌ ظاهراً دارای صحت‌ است‌، بپذیریم‌، چنین‌ به‌ نظر می‌رسد که‌ اوحدی در اوایل‌ جوانی‌ از زادگاه‌ خود اصفهان‌ خارج‌ شده‌، و به‌ سیاحت‌ در بسیاری از شهر ها پرداخته‌ است‌. از جمله‌ شهرهایی‌ که‌ وی در دیوانش‌ بدان‌ها اشاره‌ دارد، این‌هاست‌: بصره‌ ، بغداد ، دمشق‌ ، سلطانیه‌ ، کربلا ، کوفه‌ ، نجف‌ ، قم‌ و همدان‌ . [۶]

او مدت‌ها در آذربایجان‌ به‌ غربت‌ می‌زیست [۷] تا سرانجام‌ پیش‌ از ۷۰۶ق‌/۱۳۰۶م‌، مقیم‌ مراغه‌ پایتخت‌ ایلخانان‌ شد [۸] و از آن‌جا در زمان‌ ابوسعیدخان‌ به‌ تبریز رفت‌ و سلطان‌ و وزیرش‌ غیاث‌الدین‌ محمد بن‌ خواجه‌ رشیدالدین‌ فضل‌الله‌ او را اکرام‌ کردند. اوحدی حداقل‌ در سال‌های ۷۳۲- ۷۳۳ق‌/۱۳۳۲-۱۳۳۳م‌، در این‌ شهر اقامت‌ داشت‌، [۹] ولی‌ در پایان‌ عمر به‌ مراغه‌ بازگشت‌ و در همین‌ شهر درگذشت‌ و همان‌جا به‌ خاک‌ سپرده‌ شد. [۱۰] مقبره وی اکنون‌ در مراغه‌ باقی‌ است‌، [۱۱] در حالی‌ که‌ دولتشاه‌ وفات‌ او را در ۶۹۷ق‌/۱۲۹۸م‌ و در اصفهان‌ دانسته‌، و افزوده‌ است‌ که‌ مزار وی نزد مردم‌ این‌ شهر محترم‌ است‌. [۱۲]

اوحدی را با صفاتی‌ چون‌ عارف‌ و موحد ، ستوده‌اند. [۱۳] از چگونگی‌ دانش‌اندوزی او اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌.

او را شاگرد اوحدالدین‌ کرمانی‌ (د ۶۳۴ق‌) دانسته‌اند که‌ در کرمان‌ دست‌ ارادت‌ به‌ وی داده‌، و تخلص‌ خود را نیز از نام‌ وی برگرفته‌ است‌. هرچند این‌ قول‌ با توجه‌ به‌ سال‌ مرگ‌ اوحدالدین‌ کرمانی‌، بی‌پایه‌ می‌نماید.

درباره مذهب‌ اوحدی مطلبی‌ به‌ صراحت‌ بیان‌ نشده‌ است‌، ولی‌ در دیوان‌ او اشاراتی‌ هست‌ که‌ از اعتقاد وی به‌ تشیع‌ حکایت‌ می‌کند. از جمله‌: چندین‌بار از امام‌ علی‌ (علیه السلام)، [۱۴]امام‌ حسین‌ (علیه السلام)، [۱۵] امام‌ رضا (علیه السلام‌)، [۱۶] و حضرت‌ مهدی (علیه السلام‌)[۱۷] یاد کرده‌ است‌؛ اما نفیسی‌ [۱۸] با استناد به‌ اشارات‌ شاعر به‌ خلفای راشدین‌ و «چهار یار» و یا «یار غار» خواندن‌ آن‌ها [۱۹] و نیز اشاره او به‌ شافعی‌، [۲۰] چنین‌ استدلال‌ می‌کند که‌ مردم‌ خراسان‌، عراق‌ و آذربایجان‌ در سده ۸ق‌، بیشتر شافعی‌ بوده‌اند و اهل‌ این‌ مذهب‌ نسبت‌ به‌ سایر مذاهب‌ اهل‌ تسنن‌، علاقه خاصی‌ به‌ اهل‌ بیت‌ دارند و لذا اوحدی می‌تواند شافعی‌ باشد.

سروده‌های اوحدی از همان‌ آغاز، موردتوجه‌ بوده‌، و در آثار دیگران‌ نقل‌ شده‌ است‌ [۲۱]و شمار آن‌ها به‌ ۷۲۹، ۱۴ بیت‌ می‌رسد. [۲۲]

  1. دیوان‌ ، شامل‌ قصاید، غزلیات‌، ترکیبات‌، ترجیعات‌ و رباعیات‌ است‌. [۲۳] علیشیر نوایی‌ این‌ اثر را مشهور دانسته [۲۴] و جامی‌ آن‌ را در غایت‌ لطافت‌ و عذوبت‌ گفته‌ که‌ به‌ ویژه‌ ترجیعاتش دارای حقایق‌ و معارف‌ است‌. [۲۵] در میان‌سروده‌های اوحدی به‌ غزل‌های او عنایت‌ بیشتری شده‌ است‌؛ چنان‌که‌ در زمان‌ خود اوحدی، برخی‌ آن‌ها را استقبال‌ کرده‌اند [۲۶] و یا برخی‌ از کاتبان‌ به‌ لحاظ مشابهت‌ مضامین‌ بعضی‌ از غزل‌ها با بهترین‌ غزل‌های حافظ ، به‌ اشتباه‌ افتاده‌، و غزل‌های اوحدی را در نسخه‌های دست‌نویس‌ دیوان‌ حافظ وارد ساخته‌اند. [۲۷] [۲۸] [۲۹]
  2. جام‌ جم‌ ، از مثنوی‌های اوحدی است‌ که‌ سرودن‌ آن‌ را در ۷۳۳ق‌/ ۱۳۳۳م‌، پس‌ از یک‌ سال‌ در تبریز به‌ پایان‌ برد و به‌ نام‌ خواجه‌ غیاث‌الدین‌ محمد پسر خواجه‌ رشیدالدین‌ فضل‌الله‌ کرد. [۳۰] این‌ مثنوی ، بر وزن‌ و اسلوب‌ حدیقه سنایی‌ سروده‌ شده‌ است‌ [۳۱]و از همان‌ ابتدا، با اقبال‌ مردم‌ روبه‌رو بود و از آن‌ نسخه‌های متعدد تهیه‌ می‌شد. [۳۲]
  3. منطق‌ العشاق‌ ، یا ده‌ نامه‌ ، محبت‌نامه‌ . این‌ مثنوی از مجموعه آثاری است‌ که‌ به‌ همین‌ نام‌ها در سده‌ های ۷-۱۰ق‌ سروده‌ شده‌ است‌ و شامل‌ نامه‌هایی‌ عاشقانه‌ بود که‌ میان‌ عاشق‌ و معشوق‌ مبادله‌ می‌شد. اوحدی این‌ اثر را در ۷۰۶ق‌/ ۱۳۰۶م‌، به‌ نام‌ وجیه‌الدین‌ یوسف‌ بن‌ حسن‌ ، نوه خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسی‌ در مراغه‌ به‌ پایان‌ رساند. [۳۳]

از آثار اوحدی دست‌نویس‌های بسیاری باقی‌ مانده‌ است‌. این‌ آثار دارای چاپ‌های مختلف‌ و متنوعی‌ است‌. [۳۴] آخرین‌ چاپ‌ کلیات‌ وی به‌ کوشش‌ سعید نفیسی‌ در ۱۳۴۰ش‌ در تهران‌ صورت‌ گرفت‌.

منابع

  • یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)
  • دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اوحدی مراغه‌ای»، ج۱۰، ص۴۱۰۰

پانویس

  1. یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)
  2. د ۱۵ رمضان‌ ۷۳۸ق‌/۶ آوریل‌ ۱۳۳۸م‌
  3. نفیسی، سعید، مقدمه‌ بر کلیات‌ اوحدی مراغه‌ای، ج۱، ص۴۹
  4. انصاری کازرونی‌، ابوالقاسم‌، مرقوم‌ پنجم‌ کتاب‌ سُلم‌ السموات‌، به‌ کوشش‌ یحیی‌ قریب‌، ج۱، ص۸، تهران‌، ۱۳۴۰ش‌
  5. نفیسی، سعید، مقدمه‌ بر کلیات‌ اوحدی مراغه‌ای، ج۱، ص۵۰.
  6. اوحدی مراغه‌ای، کلیات‌، به‌ کوشش‌ سعید نفیسی‌، ج۱، ص 27، 36، 37، 83، 238، 256، 489، 497، تهران‌، ۱۳۴۰ش‌
  7. همان ص 499
  8. همان ص 56
  9. همان ص 58
  10. خواندمیر، غیاث‌الدین‌، حبیب‌ السیر، به‌ کوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، ج۳، ص۲۲۱، تهران‌، ۱۳۵۲ش‌
  11. شوشتری، نورالله‌، مجالس‌ المؤمنین‌، ج۲، ص۱۲۳، تهران‌، ۱۳۷۶ق‌
  12. دولتشاه‌، سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۵۹، تهران‌، ۱۳۶۶ش‌
  13. دولتشاه‌، سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۵۷، تهران‌، ۱۳۶۶ش‌
  14. اوحدی مراغه‌ای کلیات‌، به‌ کوشش‌ سعید نفیسی‌، ج۱، صص ۳۶، 556، 563، 584، 672، تهران‌، ۱۳۴۰ش‌
  15. همان ص604
  16. همان ص 489
  17. همان ص 493
  18. نفیسی سعید، مقدمه‌ بر کلیات‌ اوحدی مراغه‌ای، ج۱، ص۵۹-۶۰
  19. اوحدی مراغه‌ای کلیات‌، به‌ کوشش‌ سعید نفیسی‌، ج۱، صص۳۵۲، 488، 559، 601، تهران‌، ۱۳۴۰ش‌
  20. همان ص 570
  21. حمدالله‌ مستوفی‌، تاریخ‌ گزیده‌، به‌ کوشش‌ ادوارد براون‌، ج۱، ص۸۱۶، لیدن‌، ۱۳۲۸ق‌/۱۹۱۰م‌
  22. نفیسی، سعید، مقدمه‌ بر کلیات‌ اوحدی مراغه‌ای، ج۱، ص۶۰
  23. همان
  24. علیشیر نوایی‌، مجالس‌ النفائس‌، به‌ کوشش‌ علی‌اصغر حکمت‌، ج۱، ص۳۲۷-۳۲۸، تهران‌، ۱۳۶۳ش‌
  25. جامی‌، عبدالرحمان‌، نفحات‌ الانس‌، به‌ کوشش‌ محمود عابدی، ج۱، ص‌۶۰۴، تهران‌، ۱۳۷۰ش‌
  26. نفیسی، سعید، مقدمه‌ بر کلیات‌ اوحدی مراغه‌ای، ج۱، ص۶۰
  27. اخوان‌ ثالث‌، مهدی، حریم‌ سایه‌های سبز، ج۱، ص۱۳۷، تهران‌، ۱۳۷۲ش‌
  28. یگدلی‌، غلامحسین‌، «اوحدی و حافظ»، ج۱، ص۱۶۶، حافظ شناسی‌، تهران‌، ۱۳۶۶ش‌
  29. مسرور، حسین‌، «شرح‌ حال‌ اوحدی مراغه‌ای»، ج۱، ص۱۲۹-۱۳۰، ارمغان‌، تهران‌، ۱۳۰۷ش‌، س‌ ۹، شم ۲۰.
  30. اوحدی مراغه‌ای، کلیات‌، به‌ کوشش‌ سعید نفیسی‌، ج۱، ص۴۹۹-۵۰۰، ص 57، تهران‌، ۱۳۴۰ش‌
  31. جامی‌، عبدالرحمان‌، نفحات‌ الانس‌، به‌ کوشش‌ محمود عابدی، ج۱، ص‌۶۰۴، تهران‌، ۱۳۷۰ش‌
  32. دولتشاه‌، سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۵۹، تهران‌، ۱۳۶۶ش‌
  33. اوحدی مراغه‌ای، کلیات‌، به‌ کوشش‌ سعید نفیسی‌، ج۱، ص۴۵۵-۴۵۶، تهران‌، ۱۳۴۰ش‌
  34. نفیسی، سعید، مقدمه‌ بر کلیات‌ اوحدی مراغه‌ای، ج۱، ص۶۵