شقیق بلخی

از erfan
پرش به ناوبری پرش به جستجو

شقیق بلخی یا شقیق بن ابراهیم ابوعلی الازدی (194 هجری قمری) اهل بلخ و از مشاهیر مشایخ خراسان است.[۱] از این رو، وی را باید یکی از بنیانگذاران مکتب تصوف در منطقه خراسان دانست.[۲] وی شاگرد ابراهیم ادهم بوده و از او طریقت آموخت و استاد حاتم اصم (درگذشته 237) است[۳] و صاحب تصانیف در این رشته است.[۴] سلمی در وصف وی گوید که بر طریق توکل نیک مشی می‌کرد و در آن نیک سخن می‌گفت.[۵] ماسینیون در توضیح آن گوید: شقیق نخستین کسی است که تعریفی از مفهوم آرمانی توکل به عنوان یکی از احوال عرفانی به دست داده است.[۶] خواجه عبدالله انصاری گوید: «با ابراهیم ادهم صحبت کرده از نظیران ویست در روزگار وی و بر وی زیادت بوده در زهد و فتوت.»[۷] گویند در جوانی در این مسیر قدم نمی‌زد تا واقعه‌ای موجب بیداری او و روی آوردن به عرفان گشت.[۸] سلمی با آگاهی بسیاری که از میراث عرفا داشت، پی برد که نخستین کسی که مدارج عرفان عملی را به صورت سیر معنوی بیان نمود، شقیق بلخی است. وی گوید: «و اظنه اول من تکلّم فی علوم الاحوال بکوره خراسان». اخیراً پل نویا کتابی را از شقیق به نام آداب العبادات چاپ نموده است که در آن از چهار منزل عرفانی که به منزل محبت و عشق پایان می‌پذیرد، به صورت منازل پی در پی سخن گفته است که شقیق در مقدمه کتاب گوید: منازلی که اهل صدق در آنها به عبادت می‌پردازند چهار منزل است، اولین آنها زهد است، دومین خوف و سومین شوق به بهشت و چهارمین محبت به خدا.[۹]

پل نویا می‌گوید: با ظهور شقیق ذهن صوفیانه گام دیگری برمی‌دارد و می‌کوشد تا مراحل اصلی این عروج به سوی خدا را با نشان دادن ارتباط و تدرّج آنها و موقعیت صوفی در درون هر یک از آنها مشخص کند.»[۱۰] در جای دیگر می‌گوید: «شقیق شاید نخستین صوفیی باشد که در مرحله برشمردن احوال و مقامات متوقف نمی‌ماند، بلکه از آن فراتر می‌رود و بر توالی و تسلسل پویای آنها توجه می‌کند».[۱۱]

شهید مطهری گوید: «بنا بر نقل ریحانه الادب و غیره از کتاب کشف الغمه علی بن عیسی اربلی و از نور الابصار شبلنجی در راه مکه با امام هفتم حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) ملاقات داشته و از آن حضرت مقامات و کرامات نقل کرده است».[۱۲] در تاریخ وفات او اقوال گوناگونی است، گویا قول ذهبی درست است که گفت: وی از مجاهدان بوده و در جن کُولان در ناحیه ختلان (ناحیه‌ای در تاجیکستان) در سال 194 به شهادت رسید.[۱۳]

از سخنان اوست: «توکل آن است که دل آرام گیرد به آنچه خدای تعالی وعده فرموده است».[۱۴] و نیز گفته است: «علمت فی القرآن عشرین سنه حتی میّزت الدنیا من الآخره فاصبته فی حرفین و هو قول الله تعالی و ما اوتیتم من شی فمتاع الحیاه الدنیا و زینتها و ما عند الله خیر و ابقی».[۱۵]

منابع

  • یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)

پانویس

  1. سلمی، طبقات الصوفیه، ص 63
  2. پل نویا، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ص 182
  3. سلمی، طبقات الصوفیه، ص 63
  4. هجویری، کشف المحجوب، ص 138
  5. طبقات الصوفیه، ص 63؛ ایضاً خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، ص 73؛ ایضاً قشیری، الرساله القشیریه، ص 53
  6. پل نویا، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ص 182
  7. طبقات صوفیه، ص 73
  8. بنگرید به قشیری، الرساله القشیریه، ص 53 و ص 54
  9. پل نویا، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ص 184
  10. همان، ص 184
  11. همان، ص 195
  12. خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 646
  13. ذهبی، میزان الاعتدال، ج 3، ص 385؛ ایضاً جامی، نفحات الانس، ص 47؛ بدوی، تاریخ التصوف الاسلامی، ص 243 به نقل از ابن اثیر در الکامل فی التاریخ
  14. جامی، نفحات الانس، ص 47؛ سلمی، طبقات الصوفیه، ص 64
  15. سلمی، طبقات الصوفیه، ص 65