ذوالنون مصری
ذوالنون مصری یا ابوالفیض ثوبان بن ابراهیم (درگذشته 245 هجری قمری) اهل اخمیم مصر است که قبر شافعی در آنجا واقع است. پدر وی نوبی و از موالی قریش بود (نوبه بلادی است میان صعید مصر و حبشه). ذوالنون شاگرد مالک انس بوده و مذهب وی داشته و فقه خوانده بود. پیر وی اسرافیل مغربی بود. ذوالنون فاطمه نیشابوری را نیز از اساتید خود برشمرده است. و برخی از نقوش مرموز مصری را حل کرده و از علوم فلسفی و علم کیمیا با خبر بود. وی صاحب کرامات بوده است.[۱] ماسینیون میگوید: «او شاگرد جابر ابن حیان در علم کیمیا بود».[۲] در جریان تفتیش عقاید معتزلی دستگاه خلافت عباسی (محنت) شجاعانه رأی به قدیم بودن قرآن داد. فقیه مالکی مذهب مصری عبدالله بن حکم (درگذشته 214) وی را به گناه تعلیم علنی عرفان محکوم ساخت.[۳] بار دیگر در پایان عمر، نزد متوکل درباره او سعایت کردند و او را به بهانه سخنانی چند زندیق خواندند. متوکل او را از مصر به بغداد و سرمن رأی خواند و مدتی در زندان بود. وی رانزد متوکل بردند؛ او هوشمندانه از خود دفاع کرد که متوکل از او عذر خواست و او را آزاد کرد.[۴] ذهبی در میزان الاعتدال گوید: «کان ممن امتحن و اوذی لکونه اتاهم بعلم لم یعهدوه. کان اول من تکلم بمصر فی ترتیب الاحوال و فی مقامات الاولیاء فقال الجهله: هو زندیق. قال السلمی: لما مات اظلّت الطیر جنازته».[۵]
او را باید یکی از ارکان برجسته این عصر طلائی دانست. او بعد ازشقیق بلخی و دارانی در ترتیب مقامات و احوال کوشید.[۶] حارث محاسبی در همان زمان حیاتش وی را در زمره مراجع و مشایخ یاد میکند.[۷] وی از معاصرش بایزید بسطامی به عظمت یاد میکند. [۸] جامی ازخواجه عبدالله چنین نقل میکند: «ذوالنون از آن است که وی را بنیارامید به کرامات و بنستانید به مقامات، مقام و حال و وقت در دست وی سخره بود و درمانده. امام وقت و یگانه روزگار و سر این طایفه است. و همه را نسبت و اضافت به او است. و پیش از وی مشایخ بودند ولیکن وی پیشین کسی بود که اشارت با عبارت آورد و از این طریق سخن گفت. و چون جنید پدید آمد، در طبقه دیگر این علم را ترتیب نهاد و بسط کرد و کتب ساخت. و چون شبلی پدید آمد، این علم را با سر منبر برد آشکار کرد».[۹]
این که فرمود همه را نسبت و اضافت به او است چون او شاگردان بلندپایهای در مناطق گوناگون داشت که موجب گسترش تعالیم او در کل عرفان این دوره (تا قرن پنجم) شدند. یکی از شاگردان او سهل تستری است که از برجستگان طبقه دوم این عصر طلائی است که در شوشتر بصره میزیست و اثر سهل تستری بر عرفان واضح و روشن است، زیرا ابوطالب مکی از محمد بن احمد بن سالم بصری اثر پذیرفته که وی ازطریق پدرش به سهل تستری اتصال مییابد. ابوطالب مکی یکی از بزرگان مرحله سوم دوران نخستین عرفان اسلامی به شمار میآید. وی در قوت القلوب از سالمیان نقل میکند که ذوالنون از اولیاء الهی است.[۱۰] سهل شاگردان دیگری همچون حلاج و ابو محمد جریری دارد که تأثیر آنها نیز در طبقه سوم این عصر طلائی و پس از آن روشن است و گویا بسیاری از عرفا از این طریق به ذوالنون منسوب میشوند. شاگرد برجسته دیگر ذوالنون ابو عبدالله بن جلا در شام است که شاگردان فراوانی را تربیت کرده است. از شاگردان دیگر او یوسف بن حسین رازی اهل ری و استان جبال و عارف بلندپایه و ژرفنگر ابو سعید خراز در بغداد است. بنابراین بسیاری از عرفای طبقه دوم و به طور فزاینده طبقه سوم و پس از آن از اصحاب او محسوب میشوند.
این که فرمود او پیشین کسی بود که اشارات با عبارت آورد و از این طریق سخن گفت بدان معنی است که حقائق و معارف توحیدی هر چند پیش از ذوالنون وجود داشت، لیکن نخستین بار او آنها را تفسیر و تحلیل کرد و بسط داد. هر چند کتابی ننگاشت، ولیکن در طبقه پس از او جنید آن را به کتابت درآورد. بنابراین ذوالنون از پیشگامان عرفان نظری است. عطار گوید: «در اسرار توحید، نظری دقیق داشت و روشی کامل».[۱۱] ابو عبدالله بن جلاّ در بین ششصد شیخ که دیده بود ذوالنون را جزو چهار تن برجسته قرار داده بود.[۱۲] تفسیر امام صادق (علیه السلام) یاد شده در فصل پیشین در دستش بوده است. و برخی احادیث شیعی را از او نقل کردهاند.[۱۳] وی معرفت صوفیانه و شهودی را از دیگر معرفتها جدا دانسته است. در این باره گوید: «معرفت بر سه وجه بود: یکی معرفت توحید و این عامّه مؤمنان راست و دوم معرفت حجت و بیان است و این حکما و بلغا و علما راست، سوم معرف صفات وحدانیت است و این اهل ولایت راست: آن جماعت که شاهد حقند به دلهای خویش تا حق تعالی بر ایشان ظاهر گرداند آن چه بر هیچ کس از عالمیان ظاهر نگرداند».[۱۴] و گوید: «سه سفر کردم و سه علم آوردم. در سفر اول علمی آوردم که خاص پذیرفت و عام پذیرفت و در سفر دوم علمی آوردم که خاص پذیرفت و عام نپذیرفت و در سفر سوم علمی آوردم که نه خاص پذیرفت و نه عام «فبقیتُ شریداً طریداً و حیداً»». خواجه عبدالله در تفسیر این سخن میگوید نخست علم توبه است و دوم علم توکل و معاملت و محبت و سوم علم حقیقت است که علم و عقل و خلق طاقت آن ندارند. از این رو، او را مهجور کردند و بر وی به انکار برخاستند تا آنگاه که از دنیا برفت.[۱۵] وی گفته است: «اعرف الناس بالله تعالی اشدهم تحیراً فیه»[۱۶] و نیز «کل ما رأته العیون نسب الی العلم و ما علمته القلوب نسب الی الیقین»[۱۷] و نیز: «حقیقه المعرفه اطلاع الخلق علی الاسرار بمواصله لطائف الانوار» [۱۸] بخشی از نکاتی که در باب توحید به عبارت آورده است و حقایق توحیدی را بیان کرده است، اینها است: وی در باب توحید گفته است: «ان تعلم قدره الله تعالی فی الاشیاء بلا مزاج و صنعه الاشیاء بلا علاج و عله کل شی صنعه و لا عله لصنعه و لیس فی السماوات العلا و لا فی الارین السفلی مدبر غیر الله و کل ما تصور فی وهمک فالله بخلاف ذلک».[۱۹]
هنگامی که از او درباره «کریمه الرحمن علی العرش استوی» پرسیدند، پاسخ داد: «اثبت ذاته و نفی مکانه فهو موجود بذاته و الاشیاء موجوده بحکمه کا شاء سبحانه».[۲۰] وی در معنی این کریمه: انه تعالی جد ربنا گفته است: یعنی «عظمته عن یکون الیه سبیل ال به و لا یکون الا ما احدثه بل لا دلیل علی الله سوی الله و لااثر بشیء علیه لانه اید الاثار».[۲۱] وی در تفسیر انسان کامل و حقیقت انبیاء و نسبت آنها فرموده است: «کضت ارواح الانبیاء فی میدان المعرفه فسبقت روح نبینا صلی الله علیه و سلم ارواح الانبیاء علیهم السلام الی روضه الوصال»[۲۲]که از آن میتوان نوع نگرش او به انبیاء به ویژه رسول خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) را فهمید. وی در این گفتهاش با نظر به آموزههای شریعت تفسیری عرفانی از آن بزرگوار در آن روزگار داده است که در عین تازگی و نو بودنش بسیار ژرف و متین است.
از او درباره صوفی پرسیدند، در جواب گفت: «من اذا نطق ابان نطقه عن الحقائق و ان سکت نطقت عنه الجورح بقطع العلائق».[۲۳] وی اهل تصوف را اینگونه معرفی کرده است: «هو قوم آثروا الله عز و جل علی کل شی فآثر هم عز و جل علی کل شی».[۲۴] و گفته است: «علامه العارف ثلاثه: لا یطفی نور معرفته نور ورعه و لا یعتقد باطناً من العلم ینقض علیه ظاهراً من الحکم و لا تحمله کثره نعمه عز و جل علیه علی هتک استار محارم الله».[۲۵] از ذوالنون درباره توبه پرسیدند، جواب داد: «توبه عوام از گناهان است و توبه خاص از غفلت».[۲۶] در باب نشانههای یقین الیقین گفته است: «النظر الی الله تعالی فی کل شیء و الرجوع الیه فی کل امر و الاستعانه به فی کل حال».[۲۷]
از سخنان اوست: «ثلاث من علامات الاخلاص: استواء المدح و الذم من العامه و نسیان رؤیه الاعمال فی الاعمال و نسین ثواب العمل فی الاخره» [۲۸] «من ذکر الله تعالی ذکراً علی الحقیقه نسی فی جنب ذکره کل شی و حفظ الله تعالی علیه کل شی و کان له عوضاً عن کل شیء»[۲۹] «ادب العارف فوق کل ادب لان معروفه مؤدِّب قلبه».[۳۰]
«لا تصحب مع الله الا بالموافقه و لا مع الخلق الاّ بالمناصحه و لا مع النفس الا بالمخالفه و لا مع الشیطان الاّ بالمحاربه و کان من عاده ابراهیم».[۳۱]
اعرف الناس بنفسه اسوأهم بها ظناً[۳۲]
خانم آن ماری شیمل گوید: یکی از زیباترین وجوه ذوالنون قریحه شعر و شاعری وی و تسلط اعجابانگیزی است که در زبان عربی دارد. وی به سرودن اشعار کوتاه و ملیح دست زد که پدیدهای جدید در تصوف بود اگرچه بعضی اشعار عرفانی به رابعه نیز نسبت داده شدهاند. و خداوند را در قصایدی بلند و سرودگونه ستایش میکرد و نوعی داستان عرفانی شاعرانه و رمانتیک را رواج بخشید از کارهای ادبی که غالباً در تذکرههای بعدی به چشم میخورد... جنبه رمانتیک و شاعرانه ذوالنون را میتوان به بهترین وجه از ادعیه وی درک نمود.[۳۳]
در یکی از دعاها میگوید: «و لا یحد قدرتک احد و لا یخلو منک مکان و لا یشغلک شأن عن شأن».[۳۴] در دعاهای دیگر گفته است: «افتح لابصارنا باباً الی معرفتک و لمعرفتنا افهاماً الی النظر فی نور حکمتک یا حبیب قلوب الوالهین و منتهی رغبه الراغبین».
ترتیب مقامات عرفانی و سیر معنوی در این کلامش بسیار زیبا آمده است:
«ان الله عباداً نصبوا اشجار الخطایا نصب اعینهم و سقوها بماء التوبه فاثمرت ندماً و حزناً فجنوا من غیر جنون و تبلدوا من غیر عی و لا بکم و انهم لهم البلغاء الفصحاء العارفون بالله و برسوله (صلی الله علیه و آله و سلم) ثم شربوا بکاس الصفا فور ثوا الصبر علی طول البلاء ثم تولهت قلوبهم فی الملکوت و جالت فکرهم بین سرایا حجب الجبروت و استظلوا تحت رواق الندم و قرؤا صحیفه الخطایا فاور ثوا انفسهم الجزع حتی و صلوا الی علوّ الزهد بسلم الورع فاستعذبوا مراره الترک للدنیا و اتلانوا خشونه المضجع حتی ظفروا بحب النجاب و عروه السلامه و سرحت ارواحهم فی العلی حتی انا خوا فی ریاض النعیم و خاضوا فی بحر الحیاه و ردموا خنادق الجزع و عبروا جسور الهوی حتی نزلوا بفناء العلم و استقوا من غدیر الحکمه و رکبوا فی سفینه العطیه و اقلعوا بریح النجاه فی بحر السلامه حتی و صلوا الی ریاض الراحه و معد العز و الکرامه».[۳۵]
و نیز این دعا: «اللهم اجعلنا من الذین تاهت ارواحهم فی الملکوت و کشفت لها حجب الجبروت فخاضوا فی بحر الیقین و تنزهوا فی زهره ریاض المتقین و رکبوا فی سفینه التوکل و اقلعوا بشراع التوسل و ساروا بریح المحبه فی جداول قرب العزه و حطوا بساحل الاخلاص فنبذوا الخطایا و حملوا الطاعات برحمتک یا ارحم الراحمین»[۳۶]، از ذوالنون پرسیدند ما اوّل درجه یرقاها العارف؟ در پاسخ گفت: «التحیر ثم الافتقار ثم الاتصال ثم التحیر».[۳۷]
بنابراین میتوان گفت ذالنون در آن روزگار هم معرفت صوفیانه را به روشنی بیان کرده و هم تعبیر و توصیف حقائق را سامان بخشید و هم مقامات عرفانی را بهتر از پیشینیان مرتب کرد و هم بیان نوعی ادبیات شاعرانه و تمثیلی عرفانی را ارتقا داد.
منابع
- یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)
پانویس
- ↑ سلمی، طبقات الصوفیه، ص 27؛ جامی، نفحات الانس، ص 28؛ نیکلسون، فی التصوف الاسلامی، ص 9؛ قشیری، الرساله القشیریه، ص 37
- ↑ سلمی، مجموعه آثار سلمی، ص 12، از مقدمه ماسینیون ترجمه شده به فارسی
- ↑ سلمی، مجموعه آثار سلمی، ص 14، مقدمه ماسینیون
- ↑ عطار، تذکره الاولیاء، ص 143 و ص 144؛ قشیری، الرساله القشیریه، ص 37؛ ابو نصر سرّاج، اللمع، ص 350؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج8، ص 390
- ↑ میزان الاعتدال، ج 3، ص 53
- ↑ سلمی، مجموعه آثار سلمی، ص 17، مقدمه ماسینیون
- ↑ سلمی، مجموعه آثار سلمی، ص 15 و ص 16، مقدمه ماسینیون
- ↑ قشیری، الرساله القشیریه، ص 143 و ص 310؛ ابوطالب مکی، علم القلوب، ص 110
- ↑ نفحات، ص 28 و ایضاً بنگرید خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، ص 11
- ↑ سلمی، مجموعه آثار، ص 18، حاشیه 61، مقدمه ماسینیون
- ↑ تذکره الاولیاء، ص 137
- ↑ قشیری، الرساله القشیریه، ص 82؛ جامی، نفحات الانس، ص 112
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ج 3، ص 69، ذیل ربیعه بن محمد
- ↑ عطار، تذکره الاولیاء، ص 151
- ↑ خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیه، ص 13 و ص 14؛ جامی، نفحات الانس، ص 29 و ایضاً بنگرید ابوطالب مکی، علم القلوب، ص 85
- ↑ قشیری، الرساله القشیریه، ص 441
- ↑ کلاباذی، التعرف، ص 121
- ↑ هجویری، کشف المحجوب، ص 352
- ↑ قشیری، الرساله القشیریه، ص 23؛ ابو نصر سراج، اللمع، ص 29
- ↑ قشیری، الرساله القشیریه، ص 29
- ↑ ابوطالب مکی، علم القلوب، ص 136
- ↑ قشیری، الرساله القشیریه، ص 440
- ↑ سلمی، طبقات الصوفیه، ص 29
- ↑ قشیری، الرساله، ص 402
- ↑ قشیری، الرساله القشیریه، ص 444
- ↑ قشیری، الرساله، ص 173
- ↑ قشیری، الرساله، ص 283
- ↑ قشیری، الرساله، ص 315
- ↑ قشیری، الرساله، ص 322
- ↑ قشیری، الرساله، ص 408
- ↑ سلمی، مجموعه آثار، ج 2، ص 466
- ↑ سلمی، مجموعه آثار، ج 1، ص 348) «من علامات المحبته لله متابعه حبیب الله فی اخلاقه و افعاله و اوامره و سننه».سلمی، طبقات الصوفیه، ص 30
- ↑ ابعاد عرفانی اسلام، ص 101 و ص 102 و ایضاً بنگرید سلمی، مجموعه آثار، ص 15 و 16 به نقل از ماسینیون
- ↑ ابو نصر سراج، اللمع، ص 229
- ↑ سلمی، مجموعه آثار سلمی، ص 18 به نقل از یافعی، نشر جلد 2
- ↑ سلمی، مجموعه آثار سلمی، ص 19
- ↑ کلاباذی، التعرف، ص 155 و کلاباذی دو تحیر موجود در کلام ذوالنون را تفسیر کرده است