خواجه یوسف همدانی
در ابتدا به بغداد رفت و ملازمت مجلس شیخ ابو اسحاق شیرازی کرد و کار وی بالا گرفت و بر اقران خود در علم فقه و غیر آن، خصوصاً در علم نظر فایق آمد. و شیخ ابو اسحاق وی را با صغر سن بر بسیاری از اصحاب خود تقدیم میکرد... بعد از آن ترک همه کرد و طریق عبادت و ریاضت و مجاهده پیش گرفت. و مشهور آن است که انتساب وی در تصوف به شیخ ابوعلی فارمدی است. [۱]
خواجه یوسف همدانى، عارف، واعظ و پیرِ بنیانگذاران سلسلههاى خواجگان و نقشبندیه است. ابویعقوب یوسفبن ایوب در 440 یا 441 در قریة بُوزَنْجِرد نزدیک همدان و بر راه ساوه ـ رى به دنیا آمد [۲]
خواجه یوسف در جوانى و پس از 460، براى تحصیل در نظامیه، رهسپار بغداد شد و به حلقه درس ابواسحاق شیرازى، فقیه بنام شافعى، راه یافت و با آنکه جوان بود از شاگردان برگزیده او شد.[۳]
او از محضر استادان دیگرى چون ابراهیمبن على فیروزآبادى صاحب التنبیه، ابوالحسین محمدبن على مهتدى باللّه، ابوالغنائم عبدالصمدبن علىبن مأمون هاشمى، ابوجعفر محمدبن احمدبن مسلمه، ابوبکر احمدبن علىبن ثابت خطیب، ابن هزار مرد و ابنالنَقّور در بغداد بهره برد. در بخارا نیز از ابوالخطّاب محمدبن ابراهیم طبرى و در سمرقند از احمدبن محمدبن فضل فارسى و در اصفهان از حمدبن ولْکیز فقه و اصول آموخت. (همانجاها)
بیشتر استادان او بر مذهب شافعى بودند و در غرب ایران ـ که زادگاه و محل تحصیل وى بود ـ نیز این مذهب رواج بیشترى داشت. [۴]
ولی خواجه یوسف به احتمال بسیار و چنانکه فخرالدین صفى [۵] یادآور شده، پیرو مذهب ابوحنیفه بوده است. شاید همین امر سبب مهاجرت وى به شرق ایران و سپرى کردن بخش اعظم عمرش در مرو و هرات، که از مراکز نفوذ حنفیان محسوب مىگردید، بوده است.
فضاى فکرى خاص و اشاعه طریقتِ منطبق با شریعت در سده ششم، خواجه یوسفِ متشرّع را ـ که صاحب ذوقى عرفانى بود ـ به رهسپارى در طریقت رهنمون شد تا در کنار بهرهگیرى از استادان فقه و کلام به پیشوایان بزرگ صوفىِ همروزگارش همچون ابوعلى فضلبن محمد فارْمَدى (407ـ477)، عبداللّه جوینى، عبدالقادر گیلانى و حسن سمنانى گرایش یابد. [۶] به این ترتیب سلسله مشایخ او به واسطه عبداللّه جوینى به جنید بغدادى مىرسد. [۷]
خواجه یوسف در میان مردم، محبوب و در سخنورى و وعظ چیرهدست بود[۸] و مجالس پرشورى را در خانقاه خود در مرو برپا مىکرد. [۹] استقبال از این خانقاه تا آنجا بود که آن را کعبه خراسان لقب داده بودند. [۱۰]
خواجه یوسف به عنوان راوى حدیث اعتبار بسزایى داشت، چنانکه ابنعساکر در 531 در مرو، از وى حدیث شنید. [۱۱]
خواجه یوسف همدانى در 506 به بغداد بازگشت و در آنجا مجالس درس و وعظ برپاداشت. [۱۲]
خواجه در همین جلسات با نفرینى که در حق یکى از ایراد کنندگانش کرد و نیز پیشبینى مرگ وى «به حال کفر»، که به حقیقت پیوست، به عنوان پیرى صاحب کرامت شهرت یافت [۱۳]
وى کمى پیش از مرگ، چهار تن از اصحاب خود را به خلافت و نیابت برگزید که عبارت بودند از: عبداللّه بَرَقى، حسن انداقى، احمد یَسَوى و خواجهعبدالخالق غجدوانى [۱۴] که دو تنِ اخیر بنیانگذاران دو طریقت مهمِ یَسَویه در آسیاى مرکزى و خواجگان در ماوراءالنهر بودند.
در واقع، اهمیت خواجهیوسف همدانى در تاریخ تطور اندیشههاى صوفیانه چنان است که سلسله نقشبندیه در فاصله مرگ وى تا بهاءالدین نقشبند (متوفى 791) به نامِ خواجه یوسف، خواجگانیه نامیده شده است. [۱۵]
جز این چهارتن و دیگر کسانى که محضر وى را بدون واسطه درک کردهاند، بسیارى از شاخصترین عارفان آن روزگار همچون ابوبکر خطیب، ابوالقاسم قزوینى، ابوحفص زاهد همدانى، ابوالمحاسن خلیلى، سنایى [۱۶] و پسر عموى سنایى، رضىالدین لالا تحتتأثیر آموزههاى او بودهاند [۱۷]
بسیارى از تذکرهنویسان و گزارشنویسان تاریخ تصوف، بهویژه از سده ششم تا نهم، در آثار خود از خواجه یوسف همدانى به بزرگى یاد کردهاند از جمله: عطار در الهىنامه (ص116ـ117)، تذکرهالاولیاء (ص 8) و منطقالطیر (ص231)، نجم رازى در مرصادالعباد (ص 297)، مجدالدین بغدادى در تحفه البَرَره (ص 78، 158) و باخرزى در اوراد الاحباب (ج 2، ص 72). از این میان، روایات اوحدالدین کرمانى مبنى بر اشاره ابنعربى به خواجه یوسف تنها چند سالى پس از مرگ خواجه [۱۸]، مىتواند شاهدى بر گستره وسیع شهرت وى در زمان حیات و اندکى پس از مرگ باشد.
خواجه یوسف همدانى در 535 در قصبه بامیین، از توابع بادغیس نزدیک بَغْشور در میان مرو و هرات، درگذشت. [۱۹] او را نخست در همانجا به خاک سپردند اما چندى بعد، پیکرش را یکى از مریدان او به نام ابننجار به مرو بازگرداند و در محلى واقع در سىکیلومترى شمال این شهر به نام بیرام على ـ که بعدها به نام خواجه یوسف مشهور شد ـ به خاک سپرد [۲۰]
آثار برجامانده از خواجه یوسف بسیار اندک است و شاید این یکى از دلایل افول شهرت او پس از سده نهم و محدود شدنِ اشتهار وى به متون خواجگان و نقشبندیه باشد.
مهمترین اثرش رتبهالحیات (تهران 1362ش)، رسالهاى مختصر و از نمونههاى آثار عرفانى به زبان فارسى است که بهویژه براى کاربرد اصصلاحات صوفیانه فارسى در خور توجه است. خواجه یوسف در این اثر با گرایش به گزیدهگویى و نیز توجه به پارسى روان و سَره، تأملات خود را نوشته است. تأثیر این رویکرد زبانى در گفتمان عارفانه خواجگان و نقشبندیه محسوس است؛ چنانکه مبانى اصلى اندیشههاى عرفانى ایشان بهصورت مصادر مرخّم فارسى بیان شده است و کاربرد وسیع آن از ویژگی هاى نثر رتبه الحیات محسوب مىشود [۲۱]
دو رساله کوتاه نیز در باب توحید و اخلاق و مناجات به صورت خطى از او باقى است که در کتابخانههاى مدرسه سپهسالار (مدرسه عالى شهید مطهرى) و دانشگاه تهران نگاهدارى مىشود. [۲۲]
همچنین او را مؤلف آثار دیگرى نیز دانستهاند که اکنون برجانمانده است از جمله فصوص [۲۳] و کشف (اوزجندى، ص 106). نجیبالدین على بُزْغُش شیرازى، از مشایخ سهروردى، نیز مدعى بود که خواجه یوسف در رؤیا بر او ظاهر شده و مدعى تألیف دو اثر به نام هاى منازلالسالکین و منازلالسائرین شده است (جامى، ص 381ـ382). نفیسى (ج 2، ص 718)
منابع
- یزدان پناه-سید یدالله، سیری در تاریخ عرفان اسلامی، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)
پانویس
- ↑ نفحات الانس، ص 380
- ↑ سمعانى، عبدالوهاببن احمد شعرانى، الطبقات الکبرى، بیروت 1408/1988، ج 1، ص 412
- ↑ عبدالرحمانبن احمد جامى، نفحاتالانس، چاپ محمود عابدى، تهران 1370ش ، ص 380
- ↑ خواجهیوسف همدانى، رتبهالحیات، چاپ محمدامین ریاحى، تهران 1362ش ، مقدمه ریاحى، ص 12
- ↑ علىبن حسین فخرالدین صفى، رشحات عینالحیات، چاپ علىاصغر معینیان، تهران 1356ش ،ج 1، ص 13ـ14
- ↑ عبدالمجیدبن محمد خانى خالدىنقشبندى، الکواکب الدریه على الحدائق الوردیه فى اجلاء الساده النقشبندیه، چاپ محمد خالد الخرسه، دمشق، 1996 ، ص 342
- ↑ محمدبن ابىزید کاتب سمیرمى، شرایط مریدى، در فرهنگ ایران زمین، ج 14 (1345ـ1346ش)، ص 327
- ↑ ابنتغرى بردى، النجوم الزاهره فى ملوک مصر و القاهره، قاهره،1383ـ1392، 1963ـ1972، ج 5، ص 268
- ↑ عبدالوهاببن احمد شعرانى، الطبقات الکبرى، بیروت 1408/1988، ج 1، ص 135
- ↑ دولتشاه سمرقندى، کتاب تذکرةالشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن 1319/ 1901، ص 95
- ↑ سمعانى؛ عبدالوهاببن احمد شعرانى، الطبقات الکبرى، بیروت 1408/1988،ج 2، ص 357
- ↑ ابنجوزى، کتاب صفهالصفوه، حیدرآباد، دکن 1388ـ1392/ 1968ـ1972، ج 4، ص 60
- ↑ ابنخلّکان، وفیات الاعیان، ج 7، تتمه، ص 78ـ79
- ↑ علىبن حسین فخرالدین صفى، رشحات عینالحیات، چاپ علىاصغر معینیان، تهران 1356، ج 1، ص 14ـ15
- ↑ محمدبن محمد پارسا، قدسیه: کلمات بهاءالدین نقشبند، چاپ احمد طاهرىعراقى، تهران 1354ش ، مقدمه طاهرى عراقى، ص 28
- ↑ عبدالحسین زرینکوب، جستجو در تصوف ایران، تهران 1363ش ، ص 239
- ↑ جامى، نفحات الانس، ص 437
- ↑ اسماعیل نبهانى، جامع کراماتالاولیاء، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت 1411/1991، ج 2، ص 528
- ↑ علىبن حسین فخرالدین صفى، رشحات عینالحیات، چاپ علىاصغر معینیان، تهران 1356ش ، ج 1، ص 14
- ↑ سعید نفیسى، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسى تا پایان قرن دهم هجرى، تهران 1344ش ، ج 1، ص 2
- ↑ براى نمونه رجوع کنید به خواجه یوسف همدانى، ص 30ـ31، 33، 36، 40
- ↑ رجوع کنید به منزوى، ج 2، ص 1169
- ↑ رجوع کنید به جامى، ص 487